İnsan Üzerinde Deney Suçu (TCK 90)

İnsan üzerinde deney suçu, tıbbi araştırmalar ile hasta haklarının kesiştiği hassas bir alanda yer alır. Klinik çalışmaların hukuki sınırlarının doğru çizilmesi; etik kurul izni, aydınlatılmış ve yazılı onam, hastane ortamı ve uzman hekim gözetimi gibi şartların eksiksiz yönetilmesine bağlıdır.

TCK 90, insan üzerinde bilimsel deneyi kural olarak suç sayar; rızanın hukuken geçerli olabilmesi için insan dışı deney ortamında veya yeterli sayıda hayvan üzerinde ön çalışmaların tamamlanması, menfaate bağlı olmayan rıza, risk ve yarar dengesinin gözetilmesi ve yukarıdaki koşulların birlikte bulunması aranır. Aşağıda suçun unsurlarını, ceza aralıklarını, tedavi amaçlı denemeyi, çocuklar üzerindeki uygulamaları ve Yargıtay yaklaşımını pratik notlarla özetliyoruz. Daha geniş çerçeve için Ceza Davaları yazımıza göz atabilirsiniz.

İnsan Üzerinde Deney Suçu Unsurları

Tanım ve kapsam: TCK 90/1’e göre insan üzerinde deney suçu işlenmesi halinde hapis cezası verilir. Madde gerekçesinde “deney”, bilimsel çalışmanın ilk aşamalarını; “deneme” ise deney sonuçlarının kesinlik kazanmamış olsa bile hasta üzerinde tedavi amacıyla uygulanmasını ifade eder. Böylece kanun, insanı salt bir nesneye indirgemeye yönelik davranışları kural olarak yasaklar; yalnızca sıkı koşullar sağlandığında hukuka uygunluk kabul eder.

Hukuka uygunluk koşulları (TCK 90/2): Rızaya dayalı bilimsel deneyin ceza sorumluluğu doğurmaması için bir dizi şartın birlikte gerçekleşmesi gerekir. Yetkili kurul veya makamdan izin alınmalı; çalışmanın öncelikle insan dışı deney ortamında ya da yeterli sayıda hayvan üzerinde yapılmış olması aranır. Bu ön aşamalar, hedefe ulaşmak bakımından insan üzerinde deney yapılmasını zorunlu kılmalı; deneyin öngörülebilir biçimde zararlı ve kalıcı bir etki bırakmaması gerekir. İnsan onuruyla bağdaşmayacak ölçüde acı verici yöntemler uygulanamaz. Amaç ile kişiye yüklenen külfet ve sağlık üzerindeki tehlike arasında makul bir denge kurulmalı ve amacın ağır bastığı gösterilmelidir. Son olarak rıza, yeterli bilgilendirme sonrası yazılı olmalı ve herhangi bir menfaat teminine bağlı bulunmamalıdır.

Çocuklar bakımından özel hükümler (TCK 90/3): Çocuklar üzerinde bilimsel deney yapılabilmesi için yukarıdaki koşullara ek güvenceler aranır. Ön çalışmaların çocuklar üzerinde deneyi zorunlu kıldığı bilimsel olarak ortaya konulmalı; rıza açıklama yeteneğine sahip çocuğun kendi rızasına ek olarak ana ve babanın ya da vasinin yazılı muvafakati alınmalıdır. Deneye izin verecek kurullarda çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanının bulunması da zorunludur.

Tedavi amaçlı deneme (TCK 90/4): Rıza olmaksızın hasta üzerinde tedavi amaçlı denemede bulunan kişi bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Bununla birlikte, bilinen tıbbi yöntemlerin sonuç vermeyeceği anlaşıldıktan sonra, bilimsel yöntemlere uygun şekilde ve aydınlatılmış yazılı rızaya dayanarak, uzman hekim tarafından hastane ortamında gerçekleştirilen tedavi amaçlı deneme hukuka uygun kabul edilir. Bu çerçeve, henüz standartlaşmamış uygulamalarda dahi hastanın korunmasını amaçlar.

Ağır sonuçlar ve tüzel kişi sorumluluğu (TCK 90/5–6): Deney nedeniyle mağdurda yaralanma veya ölüm meydana gelirse kasten yaralama ya da kasten öldürme hükümleri devreye girer. Hukuka uygunluk şartlarına uyulmuş olsa bile meydana gelen sonuca ilişkin en az taksir düzeyinde kusur bulunuyorsa sorumluluk doğabilir. Fiilin bir tüzel kişinin faaliyeti kapsamında işlenmesi halinde ise tüzel kişi hakkında bunlara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur.

Uygulama:Etik kurul kararları, araştırma protokolü ve versiyon değişiklikleri, olgu bilgi formları, yazılı onam metinleri ve gönüllü bilgilendirme notları, advers olay kayıtları, klinik form setleri ve elektronik veriler, deneme merkezine ilişkin hastane kayıtları, sorumlu araştırmacı ve ekip atamaları, izlem ve denetim raporları, hayvan veya insan dışı ön çalışma kanıtları ile veri izleme komitesi notları dosyanın omurgasını oluşturur. Bu belgelerin eksiksiz ve tutarlı biçimde sunulması, hem hukuka uygunluk değerlendirmesinde hem de nedensellik ve kusur analizinde belirleyici rol oynar.

İnsan Üzerinde Deney Suçu Cezası

• Temel ceza: TCK 90/1 → 1-3 yıl hapis.
• Rızasız tedavi amaçlı deneme: TCK 90/4 → 1 yıla kadar hapis.
• Ağır sonuçlar: TCK 90/5 → gerçekleşen neticeye göre kasten yaralama veya kasten öldürme hükümleri devreye girer.
• Tüzel kişi tedbirleri: TCK 90/6 → faaliyet durdurma, müsadere vb. güvenlik tedbirleri.

İnsan Üzerinde Deney Suçu Avukatı

İnsan üzerinde deney suçunda sürecin doğru yönetilmesi, hem kişi haklarının korunması hem de dosyanın sağlıklı ilerlemesi için şarttır; bu nedenle deneyimli bir ceza avukatının erken aşamada sürece katılması büyük fark yaratır. Özellikle, etik kurul ve yetkili makam izinleri, aydınlatılmış ve yazılı rıza, hastane koşulları ve uzman hekim bilgileri, ön çalışmalara dair kanıtlar, kurul ve konsey tutanakları ile tıbbi kayıtlar gibi temel delillerin hızlı bir şekilde dosyaya eklenmesi, eksikleri giderir ve maddi gerçeğin açığa çıkarılmasına büyük yarar sağlar.

İnsan üzerinde deney suçu avukatı, mağdur açısından rızanın hiç alınmaması ya da menfaate bağlanması gibi sorunları görünür kılar; şüpheli açısından ise hukuka uygunluk şartlarının somut olarak sağlandığını ortaya koyar. Böylece hem haksız bir cezalandırma riski azalır hem de hak kaybı önlenir; dosyanın adil ve dengeli bir sonuçla tamamlanması mümkün hale gelir.

İnsan Üzerinde Deney Suçu – Yargıtay Kararları 

Yargıtay 12. CD, 02.07.2012, 2012/13207 E., 2012/16578 K.

• Ölçüt–İlke: Sağlık sonucu (yaralanma) iddiası varsa, uzman ve tam teşekküllü hastane raporu ile netleştirilmeden hukuki nitelendirme yapılamaz.
• Özet: Psikolog olan sanığın, ilaç yazma yetkisi olmamasına rağmen mağdura antidepresan yazdığı iddia edilmiştir. Öncelikle ilacın mağdurda yaralanmaya yol açıp açmadığı uzman raporuyla saptanmalı; varsa sonuçlarına göre hukuki durum belirlenmelidir.
• Uygulama: Mahkemeye, mağdurun uzman hastaneye sevki ve tıbbi rapor alınması gerektiği hatırlatılmıştır.
• Sonuç: Eksik inceleme vurgusu; hukuki değerlendirme tıbbi rapor ışığında yapılmalıdır.

Yargıtay 12. CD, 24.11.2022, 2022/2038 E., 2022/9071 K.

• Ölçüt–İlke: Deneme suçu için; yöntem kesinlik kazanmamış olmalı, hasta üzerinde tedavi amaçlı uygulanmalı ve hastane ortamında uzman hekim tarafından yapılmalıdır. Bu nedenle suçun faili yalnızca hekim olabilir; mağdur ise hasta kişidir.
• Özet: Rıza olmaksızın, tıp dünyasında kabul görmüş yöntem dışında, kesinlik kazanmamış bir yöntemin bilerek uygulanması deneme suçunu gündeme getirir. Somut olayda beraat kararlarına yönelik temyiz reddedilmiş; ancak mahkemenin beraat gerekçesi hatalı bulunmuştur.
• Uygulama: “Yüklenen fiilin kanunda suç olarak tanımlanmamış olması” yerine “sanıkların suçu işlemediğinin sabit olmaması” gerekçesi kullanıldığı için gerekçe hatası nedeniyle bozma kararı verilmiştir.
• Sonuç: Hukuki nitelendirme ve gerekçe isabeti önemlidir; deneme suçunda fail hekim şartı ve hastane ve uzman koşulu temel belirleyicilerdir.